नाम फर्ने धुनमा

...धनपति मागे भीक, मेरो नाउँ ठीकका ठीक” भनेझैँ मलाई पनि एकपल्ट आफ्नो नामदेखि साह्रै जङ चलेर आयो । आफू देख्दा बकुल्लोजति गोरो छु, तर मान्छे भनिदिन्छन् ‘कालू’ । सलसलाउँदी युवतीलाई ‘छयाके पुतली’ भन्दा कति जाग्लिन् ? अनि म नजागूँ कसरि ! अचेल कसैको नामको पुच्छर काटेर ठुटे गराएका छन्, कसैले भने भएको पुच्छरले नपुगी अर्को पुच्छर गाँसेर द्‍विपुछ्रे हुनुपरेको छ । अझ कोही नाममा भए-नभएको टुपीसमेत गाँसेर ठूलाबडाको झन्डा फहराउँछन् ।

कोही राख्ने नाउँलाई फार्ने गराउँछन्, कोही फार्नेलाई राख्ने । विष्णुका सहस्र नामजस्तै एउटै मान्छेका सत्रोटा नाम पनि सुन्नुपरेको छ । ००७ सालको राजनीतिक क्रान्तिसँगसँगै जोरिइर आएको यो नाम क्रान्तिले मलाई पनि नउराली छाडेन । म कति दिन ‘कालू’ को ‘कालू’ रहेन ? राख्ने नामलाई नै फार्ने गराऊँ न त भने झन् नमिल्दो छ ‘खडेश्वर’ । ठूलाबडाको सामु दुई मिनेट खडा हुनुपर्दा कामज्वरो चढेझैँ लगलग पाँसुला काम्ने मेरो नाम ‘खडेश्वर’ । पहिलो कुरा त के छ भने बाबुदेखि लिएर साहूसम्म सबैको जिभ्रामा झुन्डिएको छ- कालू । प्रख्यात भैसकेको नाम छाडेर मलाई कल्ले खडेश्वर भन्ने ? भनिहाले पनि नाम बिगारुकलामा सुप्रसिद्ध हाम्रा साथीभाइले खडेश्वरलाई छोट्टयाएर फकाउनुपरे ‘खडु’, होइन भने ‘खडे’ भनिदिन्छन् ।

हाम्रा गाउँका मामा आफ्नो नाम बताउँदा चतुर्भुजप्रसाद उपाध्याय भनी बडो गर्व गरेर भन्छन्, तर उनलाई गाउँघरेहरुले ‘चतुरे बाहुन’ भनेको पत्तै छैन । हाम्रा ठूल्दाइ मेरो नाउँ त ‘काजी गजाधरबहादुर उप्रेती क्षेत्री’ भनेर गजक्क पर्छन् । बाहिर सुन्ने हो भने उनलाई ‘गजेखत्री’ सिवाय केही भन्दैनन् । सायद पैसा कमाउन या मान पाउन सकेको भए मेरो नाममा अलि सुधार गरिदिन्थे होलान् कि ? त्यसो भए पनि हद्द भन्लान्- खडुबाबू वा अझ छोटकरीमा- खडुकाजी । हुँदाहुँदा मेरो असली नाम ‘खड्काजी’ हुन बेर छैन । अब भन्नुहोस्, म झर्रो उप्रेती क्षेत्रीलाई खड्काजी भनिदिए भने नाम त फरक पर्‍यो पर्‍यो, थर, गोत्र पनि बदलिने भयो । अर्को कुरा मेरो राख्ने नाम पेटफार्‍यो ‘ष’ बाट उठेको हो कि मोटो ‘ख’ बाट उठेको हो त्यसमा पनि पुरेतबाजेको र हाम्रा बाजेको मतभेदै छ । त्यसैले राख्ने नाम चल्तीमा ल्याउने त मेरो कुरै छैन ।

अब म आफ्नो नाम के राखूँ ? विष्णुसहस्रनाम, गणेशसहस्रनाम, सूर्यका बाह्र नाम इत्यादि शास्त्रीय नामदेखि लिएर आफूले आजसम्म हेरेका फिल्म, उपन्यास र नाटकका पात्रहरुका सारा नाम म छान्न थालेँ । इष्टमित्र, साथीभाइ, ठूलाबडा सबैको नाम पनि सम्झन थालेँ । यतिसम्म कि जरसाहेब, करसाहेब, मैयाँसाहेब, बिबीसाहेब इत्यादि ठूलठूला साहेबसाहेबनीका काखमा पालिने कुकुर, बिरालो, खरायो आदिको नामसमेत मैले आफ्नो सूचीपत्रमा सम्झेसम्म टिपेँ । साँच्ची भनूँ भने तिनताक मेरो मगजमा नामछनोट समितिको एउटा धूमधामको अफिसै खुल्यो ।

म आफ्नो नाम राख्न चाहन्थेँ आधुनिक भावपूर्ण र आफूसुहाउँदो । शास्त्रीय नामदेखि पनि मलाई झोक उठिसकेको थियो । पल्ला गाउँको ठूले- जो हप्तामा तीन पटक भेडो काटेर बेच्थ्यो- उसको नाम बुद्धरत्न रे ! यसलाई अहिंसावादी बुद्धको बेइज्जती नभने के भन्ने ? पिँडालुटारका सुब्बा भनेपछि गरिबगुरुवा थर्कमान हुन्थे । दुई मुठा प्याज बेचेको पैसाले दुई हजारसम्म ब्याज लगाउन सक्ने सुब्बाको दयामायाबारे के बयान गर्नु ! तर उनैको नाम थियो दयाराम । छुच्चोमा खोज्न गए तीन सहर नेपाल वर्णाएका हाम्रा जरसाहेबको नाम दानवीर ! हाम्रा बाजेको पालामा जिल्लामा हाकिम भएर घूस खाँदाखाँदा कोक्रामा कुरमुर्‍याएर ल्याइएका तल्ला गाउँका बूढाको नाम धर्मजङ्‍ग । टाढा किन जानु ! दिनको तीन फेर पेग र पुलाउबेगर नहुने हाम्रै छिमेकीको नाम शिवभक्त ।

यसैले यस्ता स्वभाव नमिल्ने नाम राख्नुभन्दा बेनामी नै बसूँजस्तो मलाई लाग्यो । मेरी श्रीमतीलाई पनि आफ्ना पतिदेवलाई अरुले 'कालु' भनेकोमा खेद लागिरहेकै थियो । त्यसैले उनी पनि मेरो नाउँ-फेर आन्दोलनमा ज्यूज्यानले सहयोग दिइरहिथिन् । एक दिन बेलुका सूचीपत्र पल्टाउँदै भनिन्- "उसो भए हजुरको नाम सुन्दर राख्ने ।" प्रस्ताव मलाई पनि रमाइलै लाग्यो । तर झलक्क सम्झेँ- आफ्नो नाम त सुन्दर राखुँला तर सुन्दरकी पत्नीलाई कसैले 'सुन्दर पत्नी' या 'सुन्दरी' भनिदिएको खण्डमा के अलि बिझओन  ? तैपनि सुन्दर नाम सुन्दरै हो । आफ्नो अनुहार पनि त्यति असुन्दर कहाँ छ र ! जेसुकै होस्, यही राख्नुपर्‍यो भनेर सम्झँदै थिएँ, हाम्रा नेत्रबहादुर काका टुप्लुक्क आइपुगे । दिइटै आखाँ चिम्सा भएका हाम्रा काकालाई अक्षर हेर्नुपर्‍यो भने चस्माभन्दा माथि पनि हातले ओझेल पारेर हेर्नुपर्थ्यो । 'जुन गोरुको सिङ छैन उसको नाम तीखे' भन्ने न्यायअनुसार उनको नाम नेत्रबहादुर रे भन्ने सुन्नासाथ हाम्री दुलही खिल्ल हाँसिन्।

काका पन्छिएपछि जोईपोइ बसेर फेरि नाम खोज्न थाल्यौँ । ठूलाघरे बहिराको नाम कर्णबहादुर । दुइटै हात झरेर देउपाटनको सडकमा पैसा माग्नेको नाम हस्तबहादुर । जन्मैदेखि डेढी मेरी जेठानदिदीको नाम सुलोचना । बिफरले छयाकैछयाका भएकी बिचारी सालीको नाम रुपवती । फू: गर्दा थानकोट काट्ला जस्तो मेरो भाइको नाम वीरबहादुर । देख्दै यमराजको दूत होला जस्तो दाह्रे जिम्दारबाजेको नाम कामदेव रे ! भएन के ! अनि मलाई रुप बुझाउने नाम पनि मन परेन । अरू सबै थोक सुन्दर भएर के गर्नु ? कोदालीपाते तजस्ता आफ्ना दाँतले पोल खुस्काइहाल्छन् भने म कसरी 'सुन्दर' नाम राखूँ ?

मेरी दुलही हरेराम पार्टीकी भूतपूर्व सदस्यी भएकीले हो कि किन हो, फेरि अर्को नाम झिकिन्- "मथुराकुमार राखे कसो होला ?" हुन त हो, ठाउँबाट पनि नाम राख्नु राम्रो हो । मैले आफ्नो अड्डाका हाकिम अयोध्यामान, टाइपिस्ट जमुना आदिको नाम सम्झेँ । तर यसबाट झन् हाँसो उठ्यो । ठाउँबाटै नाउँ राख्ने हो भने नेपालीहरु आफ्नै स्वदेशी नाम किन राख्दैनन् ? चिनियाँमानको सट्टा चिसापानीमान किन नराख्ने ? यस्तै जमुनादेवी, गङ्‍गाकुमारी, डिल्लीरमण आदिको सटो जाजरकोटदेवी, गण्डकीकुमारी र दिङ्लारमण राखे के पर्ला ? यस्तो सङ्कुचित विचार नलिऊँ भने हुन्छ, ल, कसैको काहिरामान, कसैको पेकिङराज, कसैको लन्डनकान्त, कसैको पेरिसकुमार, कसैको न्युयोर्कप्रसाद राखौँ । के भन्नु ? देउतैको नाम लिऊँ भने पनि नेपालमा 'पशुपतिनाथ' भन्दा 'विश्वनाथ' भन्ने नाउँको चल्ती भएको सम्झँदा मैले आफूहरुको नक्कली संस्कारलाई पाचँपल्ट स्याबासी दिएँ ।

फेरि सूचीपत्र पल्ट्यो । 'परदेशी', 'पहाडी', 'विकल', 'विद्रोह', 'विप्लव', 'चेतन', 'अज्ञात', 'कञ्चन', 'रोचक', 'रुचिकर', 'अशान्त', 'त्यागी', 'वियोगी', 'विरही', 'कुसुम' इत्यादि आधुनिक पुछ्रे नामहरु आए । आफूलाई पहिलो एउटा सिङ्गै नाम चाहिने, त्यसपछि पो चङ्गाको पुच्छरझैँ यस्तायस्ता उपनाम झुन्डयाउन सजिलो हुन्थ्यो त ! सबे केलाएर हेर्दा सिङ्गै हुन पुग्ने कुनै नाम देखिएन । स्वदेशमै बसेर 'परदेशी' कसरी भनिने ? टेरिलिन सुट लगाएर नयाँसडक घुमिरहनुपर्ने । आफूलाई 'पहाडी' भन्ने स्वाङ देखाउन पनि मन लागेन । नेपाल पहाडी प्रदेश भन्ने कसलाई थाहा छैन र म पहाडी हुँ भन्ने विज्ञापन गरिरहनु ? त्यस्तै ठूलाबडाले उखु चुसेझैँ चुसिरहँदा चुँक्क बोल्न नसक्नेले विद्रोही, विप्लवी इत्यादि पुच्छर के झुन्डयाऊँ ? अरुले भने भनोस् नभने नभनोस् आफूले आफैँलाई रोचक, त्यागी, कञ्चन, कुसुम इत्यादि नाम दिन पनि मपाईंको प्रदर्शन गर्नु हो जस्तो लाग्यो । विकल, विरही, वियोगी, अशान्त इत्यादि जे भने पनि अलि रुन्चे भाव देखाउनु छ भने म आफ्नो पुछ्रे नाम पिन्चे, पिलन्धरे यस्तै कुनै प्रस्ट नेपालीमा राखिदिन्थेँ ।

जे होस्, धेरैजसो हिन्दुस्तानीहरुबाट नक्कल गरिएका र हिन्दी-संस्कृतबाटै कोसेलीझैँ लिइएका यस्ता पुछ्रे नामले मलाई निकै दिन अलमल्याए तापनि यिनैबाट आफ्नो नामकरण गर्न भने अलि चित्त बुझेन । मैले यस्ता नाम राख्नेहरूको खिसी गरेको त नसम्झनुहोला नि ! आफ्नो प्रधान नाम नभएकोले पुछ्रे नाम मात्रै राख्दा 'दौरा न सौराको गोजी' होला भन्ने गन्थन मात्रै गरेको ।

श्रीमतीले अर्को प्रस्ताव राखिन्-

नाम जस्तोसुकै भए पनि इङ्ग्लिस-कट गरिदिए त भलादमीको ठाउँमा भलादमी, आधुनिकको ठाउँमा आधुनिक, कसो ? उपाय सजिलै हो । 'के. एस्. काजी' भनिदियो कालूसिंह लाजी पनि खडेश्वर काजी पनि दुवैतिर मिल्छ । राख्ने न फार्नेको इङ्ग्लिस-कट ठ्याक्कै ! अब भने समस्या समाधान भयो भनी फुर्कँदै थिएँ, दिल्ली रोडका बाबूसाहेबलाई झल्याँस्स सम्झियो । उनको नाम थियो टी. बी. सिंह । नाम सुन्दा कतिले उनलाई टी. बी. भएको हो कि भन्ने शङ्का पनि गर्थे । ताराबहादुरलाई इङ्ग्लिस-कट गराउँदा त्यो आपत् पर्‍यो । त्यसले उनका दाजु टीकाचन्द्रचाहिँ आफ्नो नाम कसैले इङ्ग्लिस-कट पारेर मारिदेला भनी सधैँ थर्कमान रहन्थे । जे होस्, मलाई यस्तो आपत्ति त केही थिएन, 'के. एस्. काजी' नाम जमेकै हो । तर के गर्नु र, नेपाले खस्रो जिभ्राले बेलायती उच्चारण गर्नुपर्दा के. एस्. काजीलाई बिगारेर केशकाजी, क्यासकाजी, क्याँसकाजी गर्दागर्दै आफू मरेपछि छोरानातिले 'ग्याँसकाजीस्तृप्यन्ताम्' गरिदिन के बेर ? फेरि कुल्लीसिंह र खन्ती साहूको इङ्ग्लिस-कट पनि त के. एस्. नै हुन्छ नि ! त्यसैले इङ्ग्लिस-कट नाम झन् खतरनाक लाग्यो ।

एक महिनाको परिश्रममा मैले कुनै पनि नाम मन नपराएपछि मेरी श्रीमती पनि खूबै झोक्किन् र भनिन्- "अब तपाईंलाई सुहाउने नाम त एउटै बाँकी छ ‘लिँडो’ ।" हुन पनि जस्तो नाम ल्याए पनि मन नपर्ने मलाई मेरी दुलहीले के नाम राखिदिऊन् त ! मैले उनलाई स्याबासीको धाप दिदैँ भनेँ- "बल्ल ल्यायौ आफूसुहाउने नाम ।" त्यहाँदेखि मेरो नाम रह्यो- ‘लिँडे कालू’ ।